|
Дуслар белән уртаклашырга Хаталар төзәтү Әгәр дә сез орфографик хата тапсагыз, хаталы сүзне тычкан ярдәмендә билгеләгез һәм Ctrl+Enter төймәләренә басыгыз. |
Татар халкының бөек улы, герой шагыйрь Муса Җәлил (Муса Мостафа улы Җәлилов) 1906 елның 15 февралендә элекке Оренбург губернасы (хәзерге Оренбург өлкәсе Шарлык районы) Мостафа авылында крестьян гаиләсендә алтынчы бала булып дөньяга килә. 1913 елда Мусаның әтисе Мостафа абзый, ишле гаиләсен ияртеп, Оренбург шәһәренә күчә һәм вак-төяк сату эшләре белән шөгыльләнә башлый. 1918 елны ул туган авылына кире кайта һәм бер елдан шунда вафат була. Муса алты яшеннән авыл мәктәбенә укырга керә, гаилә шәһәргә күчкәч, укуын «Хөсәения» мәдрәсәсендә дәвам иттерә. Мәдрәсә елларында (1914-1917) матур әдәбият әсәрләрен яратып укый, Тукай, Дәрдмәнд, С. Рәмиев иҗатлары белән яыннан таны¬ша, шулар тәэсирендә үзе дә шигырьләр язып, аларны мәдрәсәдәге кулъяз¬ма журналга урнаштыра бара. Октябрь революциясе җиңеп, илдә совет власте урнашкач, «Хөсәения» мәдрәсәсе Мәгариф комиссариаты карамагындагы урта педагогик белем бирү мәктәбе итеп үзгәртелә. Муса, бу мәктәпнең алдынгы укучыларыннан булып, озакламый шәһәр комсомол оешмасына член булып керә. 1919 елның октябрендә, Оренбург шәһәре Дутов гаскәрләре тарафыннан камап алынган чорда, Төркстан фронты политидарәсе органы «Кызыл йолдыз» газетасында унөч яшьлек М. Җәлилнең «Бәхет» исемле шигыре басылып чыга. Шуннан соң аның революция, көрәш рухы белән сугарылган романтик шигырьләре матбугат битләрендә еш күренә башлый. 1919 елның декабрендә М. Җәлил туган авылы Мостафага кайта һәм мәктәп балаларын, яшүсмерләрне бердәм оешмага туплау буенча культура-агарту эшләре алып бара. 1920 елның январенда М. Җәлилнең актив катнашы белән Мостафа авылы яшьләренең комсомол ячейкасы төзелә. Шушы ук вакытларда ул, кулына корал алып, ирекле коммунарлар отряды составында кулак бандаларын тар-мар итү операцияләрендә катнаша. 1921 елның афәтле җәен М. Җәлил яңадан Оренбург шәһәрендә уздыра. Көзен аны, партиянең губерна комитеты рекомендациясе белән, Оренбург хәрби-партия мәктәбенә урнаштыралар. Алты айдан мәктәпне тәмамлагач, ул Халык мәгарифе институтына укырга керә, ләкин, авырып китеп, тиздән укуын ташларга мәҗбүр була. Аннан да бигрәк ул Казанга, татар мәдәниятенең үзәгенә ашкына. 1922 елның көзендә М. Җәлил Казанга килә. Башта ул «Татарстан» газетасы редакциясендә эшли, ә 1923 елдан Татрабфакта укый башлый. Рабфакта төрле фәннәрнең нигезләре белән танышу, алдынгы яшьләр, язучылар арасында кайнау М. Җәлилнең фикри үсешенә һәм иҗат активлыгына уңай йогынты ясый. Газета-журналларда аның бер-бер артлы шигырьләре, мәкаләләре басыла, 1925 елда исә «Барабыз» исемле беренче шигъри җыентыгы дөнья күрә. 1925-1927 елларда М. Җәлил ВЛКСМның Орск өяз комитетында, аннары Оренбург губерна) комитетында инструктор булып эшли! 1927 елда аны комсомолның Бөтенсоюз киңәшмәсенә делегат итеп җибәрәләр. Киңәшмәдә ул ВЛКСМ Үзәк Комитетының татар-башкорт секциясе бюросына член итеп сайлана һәм Мәскәүдә эшләргә калдырыла. Бюроның тапшыруы буенча М. Җәлил беренче татар совет балалар журналларын («Кечкенә иптәшләр» һәм «Октябрь баласы») оештыруда актив катнаша һәм 1932 елның ахырына кадәр («Октябрь баласы» Казанга күчеп, «Пионер каләме» исеме белән чыга башлаганчы) шул журналларның җаваплы редакторы булып эшли. Бер үк вакытта ул 1927-1931 елларда I Мәскәү дәүләт университетының әдәбият-сәнгать факультетында укып югары белем ала. 1929 елда М. Җәлил партия сафына член булып керә. 1933-1934 елларда М. Җәлил Мәскәүдә татар телендә чыга торган «Коммунист» газетасының әдәбият-сәнгать бүлеген җитәкли. Үзәк газеталарда эшләгән елларда ул, журналист-хәбәрче буларак, күп кенә промышленность предприятиеләренә, колхоз-совхозларга бара» халыкның .тюрмышы һәм хезмәте белән якыннан таныша. Болар һәммәсе аның әдәби иҗатында билгеле бер чагылыш табалар. 1934 елда шагыйрьнең күп кенә шигырьләрен эченә алган шактый зур җыентыгы («Орденлы миллионнар») басыла һәм шул ук елны «Стихи Мусы Джалиля» исеме белән сайланма шигырьләре беренче мәртәбә рус телендә чыга. 1935 елда Мәскәү дәүләт консерваториясе каршында татар опера театрына профессиональ кадрлар әзерләү өчен Татар опера студиясе оештырылгач, М. Җәлилне шунда әдәби бүлек мөдире итеп эшкә чакыралар. Шагыйрь үзе өчен яңа бу хезмәткә дәртләнеп тотына, чагыштырмача кыска гына вакыт эчендә опера сәнгатенең специфик үзенчәлекләрен, классик опера һәм балет либреттоларының язылу хасиятләрен профессиональ белгеч дәрәҗәсендә үзләштереп, студиядә зур оештыру эшләре алып бара: үз тирәсенә дистәләрчә шагыйрьләрне һәм композиторларны туплый, аларны сәнгатьнең катлаулы тармагында иҗат итәргә рухландыра, либреттолар язарга булыша, беренче татар операларының тууына турыдан-туры иҗади ярдәмен күрсәтә. 1938 елда студиядә укуын тәмамлап Казанга кайткач та М. Җәлил опера театрының әдәби бүлек җитәкчесе булып эшләвен дәвам иттерә. Композиторлар белән аралашу, музыка дөньясы белән тыгыз бәйләнеш тоту Җәлил иҗатында яңа үзгәрешләр тууга сәбәп була: әсәрләрендә лирик җылылык, музыкальлек, нәфислек, халыкчан табигыйлек хасиятләре көчәя, җыр һәм романслар иҗат итүгә игътибар арта. «Сагыну», «Җир җиләгем», «Җырым булсын бүләгем», «Карашларың» кебек хисләрнең сафлыгы һәм тирәнлеге белән «аерылып торган шигырьләр, композиторлар тарафыннан музыкага салынып, халыкның яраткан җырларына әвереләләр. Әдипнең иҗатында бөтенләй яңа жанр-драматик поэма жанры да барлыкка килә. «Алтынчәч» (1935-1941), «Илдар» (1940) драматик поэмалары нигезендә композитор Н. Җиһанов соңыннан үзенең атаклы операларын иҗат итә. М. Җәлилнең 1934-1941 еллар арасында язган лирик шигырьләре, җырлары, «Хат ташучы» (1938), «Алтынчәч» кебек поэмалары сугышка кадәрге татар совет поэзиясенең үзенчәлекле бер казанышы буларак тәкъдир ителәләр. 1939 елда М. Җәлил Татарстан Язучылар союзы идарәсенең җаваплы секретаре итеп билгеләнә. Шул ук елны Казан хезмәт ияләре аны шәһәр советына депутат итеп сайладылар. Ватан сугышын ул шушы җаваплы постларда эшләгән җәмәгать эшлеклесе һәм күренекле әдип сыйфатында каршылый. 1941 елның июль аенда М. Җәлил армиягә алына. Башта ул Казан гарнизоны хәрби частендә рядовой кызылармеец булып хезмәт итә, аннары Курск өлкәсендәге политработниклар әзерли торган алты айлык курсларга укырга җибәрелә. Курск өлкәсенә фашист гаскәрләре якынлашкач, курслар Татарстанның Минзәлә шәһәренә эвакуацияләнә. 1941 елның декабрендә курсларны тәмамлагач, өлкән политрук М. Җәлил Мәскәү аша фронтка китә (февраль, 1942), Ул Төньяк-көнбатыш фронтта чыга торган «Отвага» исемле газетаның алгы сызыктагы хәрби корреспонденты итеп билгеләнә. 1942 елның июнендә Волхов юнәлешендә барган канлы сугышлар вакытында, аларның часте чолганышта калып, М. Җәлил каты яраланган хәлендә дошман кулына эләгә. Шул көннән патриот шагыйрьнең фашист тоткынлыгындагы газаплы һәм героик тормыш этабы башлана. М. Җәлил һәм җәлилчеләрнең, яшерен оешма төзеп, фашизмга каршы алып барган героик көрәше, каһарманлыклары турында дистәләрчә китаплар — романнар, повестьлар драма әсәрләре һәм поэмалар язылган, кинофильмнар төшерелгән. Иң мөһиме: Җәлил һәм аның иптәшләре ахыргы сулышларына кадәр ватан алдында турылыклы булып калалар һәм фашизмга каршы көрәштә тиңдәшсез рухи ныклык, батырлык үрнәге күрсәтәләр. 1944 елның февраль аенда Җәлилгә һәм аның көрәштәшләренә Дрезденда суд була. Фашистик хәрби суд аларны, «дәүләткә каршы җимерү эше» алып баруда гаепләп, үлем җәзасына хөкем итә. Шул елның 25 августында Плетцензее төрмәсендә унбер җәлилченең гомере өзелә. 1956 елның 2 февралендә СССР Верховный Советы Президиумы Указы белән Муса Җәлилгә Ватан сугышы чорында күрсәткән тиңдәшсез ныклыгы һәм батырлыгы өчен Советлар Союзы Герое исеме бирелде, ә әсирлектә тудырган поэтик иҗаты — бөтен дөньяга мәшһүр «Моабит дәфтәрләре» Ленин премиясенә лаек булды. «Моабит дәфтәрләре» — Җәлил поэзиясенең иң югары ноктасы. Моабит шигырьләрендә шагыйрьнең шәхси образы, кичерешләре, фәлсәфи уйланулары аша кеше рухының бөеклеге, куркусызлыгы, гуманистик табигате, гаделлек һәм хаклык тантанасына якты ышанычы, туган иленә, туган халкына чиксез мәхәббәте гаҗәеп зур эмоциональ көч һәм сәнгатьчә камиллек белән гәүдәләнә. Моабит шигырьләре шагыйрьне әдәбиятның бөтен дөнья орбитасына алып чыкты. Бу шигырьләр, СССРдагы барлык милли телләргә тәрҗемә ителүдән тыш, инглиз, француз, испан, немец, гарәп, япон, венгр, румын, чех, корея һәм башка чит ил халыклары телләрендә дә кат-кат басылдылар. М. Җәлилнең әдәби мирасы күп милләтле совет әдәбиятының кыйммәтле бер казанышы булып тора. Аның әсәрләре кешеләрдә матур, гуманистик тойгылар уята, аларны тормыштагы матурлыкны күрергә һәм шул матурлык өчен көрәшергә чакыра. М. Җәлил 1934 елдан СССР Язучылар союзы члены иде. Муса Җәлилнең библиографиясе
Муса Җәлил турында
|
shigriyat.ru
Диссертация на тему «Язык драматических произведений Мирхайдара Файзи» автореферат по специальности ВАК 10.02.02 — Языки народов Российской Федерации (с указанием конкретного языка или языковой семьи)
1. Абрамович И.М. Об индивидуально-авторских преобразованиях фразеологизмов и отношении к ним фразеологического словаря / И.М.Абрамович // Проблемы фразеологии: Сб. ст.- М.-Л.: Наука, 1964. С.80-85.
2. Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение/ Г.Л. Абрамович. М.: Просвещение, 1970. — 390 с.
3. Авдеев Ю.А. К вопросу о семантике фразеологических единиц / Ю. А. Авдеев // Неделя науки МГТИ: Материалы научно-практической конференции. Вып. 4. Сб. ст. Майкоп, 2001. — С. 35-40.
4. Амиров Г.С. Язык Тукая (лексика и фразеология): Автореф. дис. . д-ра филол. наук / Г.С. Амиров; Алма-Ата, 1968. -12 с.
5. Амосова Н.Н. К проблемам языковых стилей в английском языке/ Н.Н. Амосова//Вестник ЛГУ: Сп.сб.-Л, 1951.-№5. -С. 20-26.
6. Аннамамедов А. Фразеология романа Х.Дерьяева «Судьба»: Автореф. дисс. . канд. филол. наук / А. Аннамамедов; АН Турк.ССР, отд-ие общ.наук-Ашхабад, 1965.- 19 с
7. Ахмадуллин А.Г. Татарская драматургия. / А.Г. Ахмадуллин. М.: Наука, 1983.-265 с.
8. Ахмедов Ф.З. Язык М.В.Видади (Лексика и фразеология): Дис. д-ра филол. наук / Ф.З. Ахмедов; Баку, 1978. — 42 с.
9. Ахунзянов Г.Х. О стилистических особенностях фразеологических выражений. (На материале соврем, тат. лит. яз.): Автореф. дис. . канд. филол. наук / Г.Х. Ахунзянов; КГУ Казань, 1964. — 26 с.
10. Ахунзянов Э.М. Русские заимствования в татарском языке : Автореф. дис. . д-ра филол. наук / Ахунзянов Э.М. Алма-Ата, 1967. — 58 с.
11. Ахунзянов Э.М. Русские заимствования в татарском языке / Э.М. Ахунзянов. -Казань: Изд-во КГУ, 1968-366 с.
12. Ачилов Г. «Туркменская фразеология» / Г.Ачилов // Вопросы фразеологии. Труды Самаркандского Госуниверситета им. А.Навои. Новая серия, выпуск 106: Сб. ст.- Самарканд, 1961.- 141 с.
13. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка / Ш. Балли.-М.: Наука, 1955.-416 с.
14. Бабкин A.M. Русская фразеология, ее развитие и источники / A.M. Бабкин. JL: Наука, 1970. — 263 с.
15. Бафоев Б. Лексика произведений Алишера Новаи (лексико-семантические, статистические и тематические исследования) / Б. Бафоев: Автореф. дис. . д-ра филол. наук. Ташкент, 1989.-38 с.
16. Вельский А.В. Метафорическое употребление существительных (к вопросу о генетивных конструкциях). / А.В. Вельский // Ученые записки. 1-й Московский гос. пед. ин-т иностранных языков. Т. 8, 1954. -С. 279-298.
17. Богородицкий В.А. Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками. / В.А. Богородицкий. Казань: Татгосиздат, 1953. -220 с.
18. Бочина Т.Г. Стилистика контраста. / Т.Г. Бочина. Казань: Изд. КГУ, 2002.
19. Брандес М.П. Стилистический анализ. / М.П. Брандес. — М.: Высшая школа, 1971.-190 с.
20. Васильева А.Н. Курс лекций по стилистике русского языка / А.Н. Васильева. М., 1976. — 256 с.
21. Виноградов В.В. Проблемы русской стилистики / В.В.Виноградов. -Москва: Высшая школа, 1981. 320 с.
22. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слов / В.В. Виноградов // Вопросы языкознания. 1953. -№ 5. С. 3-7.
23. Виноградов В.В. Язык художественного произведения/ В.В. Виноградов // Вопросы языкознания. 1954. — № 5. — С. 11-23.
24. Виноградов В.В. О языке художественной литературы/ В.В. Виноградов. М.: Госиздат художественной литературы. — 1959. -654с.
25. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. / В.В. Виноградов. -М.: Изд-во АН СССР, 1963.
26. Винокур Г.Г. Закономерности стилистического использования языковых единиц / Г.Г. Винокур. М.: Наука, 1967. — 441 с.
27. Волькенштейн В. Драматургия. Метод исследования драматических произведений / В. Волькенштейн. — М.: Изд-во «Федерация», 1929. -272с.
28. Выготский JI.C. Психология искуства. Анализ эстетической реакции / JI.C. Выготский. -М., 1997. 259 с.
29. Газизова Ф.М. Язык и стиль прозы Г. Ибрагимова: Автореф. дис. . канд. филол. наук./ Ф.М. Газизова; БГУ. Уфа, 1975. — 33 с.
30. Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка. / И.Р. Гальперин. М., 1958.- 180 с.
31. Ганиев Ф.А. Актуальные проблемы современной тат. лингвистики / Ф.А. Ганиев // Научный Татарстан. Казань, 2000. — №2. — С. 62-64.
32. Ганиев Ф.А. Татарский язык: проблемы и исследования. / Ф.А. Ганиев. Казань: Тат. кн. изд-во, 2000. — 432 с.
33. Гвоздарев Ю.А. Слова-символы в русской фразеологии / Ю.А. Гвоздарев // Проблемы лексики и фразеологии: Сб. ст. JL, 1975. — С. 37-41.
34. Гвоздарев Ю.А. Основы русского фразеобразования / Ю.А. Гвоздарев. -Рост. н/Д: Изд-во госуниверситета, 1977. 184 с.
35. Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка/ А.Н.Гвоздев: 3-е изд-ие. М.: Просвещение, 1965. — 340с.
36. Гиганов И. Грамматика татарского языка. / И. Гиганов. СПб., 1961. -75с.
37. Джакипбеков М. Стилистическое употребление лексики и фразеологии в произведениях Джамбула: Автореф. дисс. . канд. филол. наук. / М. Джакипбеков; АН Казахский ССР. Ин-т языка и литер-Алма-Ата, 1956. 13 с.
38. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. Морфология. / Н.К. Дмитриев. М.- Л.: Изд-во АН СССР, 1948. — 276 с.
39. Евгеньев А.П. Синонимические и парадигматические отношения в русской лексике / А.П. Евгеньев // Синонимы русского языка и их особенности: Сб. ст.-Л.: Наука, 1972.-С. 160-191.
40. Еремина Л. И. Рождение образа. О языке художественной прозы Льва Толстого. / Л.И. Еремина. Москва: Наука, 1983. — 191с.
41. Ефимов А.И. О языке художественных произведений. / А.И. Ефимов. -Москва: Гос. учебно-педагогическое издательство министерства просвещения РСФСР, 1954. 288 с.
42. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи. Изд-ие 2-е./ А.И. Ефимов-М.: изд.-во Московского университета, 1961.-519 с.
43. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи. Изд-ие 2-е./ А.И. Ефимов М.: изд.-во Московского университета, 1957. — 218 с.
44. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. / В.П. Жуков. -М.: Просвещение, 1978.-263 с.
45. Жуков В.П. Русская фразеология / В.П. Жуков. М.: Высшая школа, 1986.- 368с.
46. Закиев М.З. Татары: проблемы истории и языка. / М.З.Закиев. -Казань: Помы, объед. им. К.Якуба, 1995.
47. Закиев М.З. Синтаксический строй татарского языка. / М.З.Закиев. -Казань, 1963.-92с.
48. Иванов М. Татарская хрестоматия. / М. Иванов. Казань, 1962. — 186 с.
49. Иванова Е.В. О когнитивном анализе пословиц / Е.В.Иванова // Проблемы филологии и методики преподавания иностранных языков:
50. Сб. ст. СПб., 1998. — С. 59-68.
51. Истоки татарского литературного языка. Казань: ИЯЛИ, 1988. -126с.
52. Катанов Н.Ф. Материалы к изучению казанско-татарского наречия. / Н.Ф Катанов. 4.1. Казань: Типо-литография Им-го ун-та, 1898. -168с.
53. Конюшкевич М.И. Категория сравнения и бином языка / М.И Конюшкевич // Русский язык: исторические судьбы и современность. -М., 2001.-С. 50-57.
54. Крикманн А.А. Некоторые аспекты семантической неопределенности пословиц / А.А. Крикманн // Паремиологический сборник. Пословица, загадка. Структура, смысл, текст. М., 1978. — С. 88-93.
55. Кулиев Т.З. Лексико-стилистические особенности произведений Исмаила Шихлы. :Автореф. дисс. . канд. филол. наук// Т. 3. Кулиев; Азер. гос. унив. им. С.М. Кирова. Баку, 1982. — 22 с.
56. Кунин А.В. Английская фразеология. Теоретический курс/А.В. Кунин. М.: Просвещение, 1970. — 344 с.
57. Курс фразеологии современного английского языка: Учеб. для ин-тов и фак. иностр. яз. 2-е изд., перераб. / А.В. Кунин. — М.: Высш. шк., Дубна: Феникс, 1996. -381с.
58. Курбатов X. Татарская лингвистическая стилистика / X. Курбатов. -М.: Наука, 1978.-218 с.
59. Кучкартаев И. Фразеологическое новаторство Абдуллы Каххара: Автореф. . дисс. канд. филол. наук/ И. Кучкартаев; Узб. гос. унив. -Ташкент, 1965. 23с.
60. Кязимов Г.Ш. Язык драматургии А.Ахвердиева (по пьесе «Разоренное гнездо»). Автореф. дисс. . канд. филол. наук. / Г.Ш. Кязимов; Азер. гос. пед. унив. им. В.И.Ленина.-Баку, 1966. 35 с.
61. Лихачев Д.С. Смех в Древней Руси. / Д.С. Лихачев. Л., 1984. — 21 с.
62. Лукьянов Н.А. Экспрессивная лексика разговорного употребления. Проблемы семантики/ Н.А. Лукьянов. Новосибирск, 1984. — 156 с.
63. Мамедов М.Б. Лексика и фразеология прозаических протизведений Н.Нариманова: Автореф. дисс. . канд. филол. наук./ М.Б.Мамедов; Азер. гос. пед. унив. им. В.И.Ленина. Баку, 1964. — 36 с.
64. Мелерович A.M. Проблема семантического анализа фразеологических единиц современного русского языка / A.M. Мелерович. Ярославль: Ярославский гос. пед. институт, 1979. — 79 с.
65. Мелерович A.M. О внутренней форме фразеологизма / A.M. Мелерович// Вопросы семантики фразеологических единиц (на материале русского языка): Сб. ст. Новгород , 1971- С. 21-29.
66. Миннуллин К.М. Общая символика песенной поэзии народов Поволжья и Приуралья. / К.М. Миннуллин // Типология татарского фольклора. Казань: Изд-во ИЯЛИ, С.40.
67. Можейко Н. С. Фразеологические словосочетания в языке романов М. А. Шолохова «Тихий Дон» и «Понятая целина»: Автореф. дисс. канд. филол. наук./ Н.С. Можейко; Минский гос. пед. институт- Минск, 1961.-18 с.
68. Никитина С.Е. Экспериментальный системный толковый словарь стилитических терминов/ С.Е. Никитина, Н.В. Васильев // Принципы составления и избранные словарные статьи: Сб. ст.- М, 1996. 172 с.
69. Новиков Л.А. Антонимия в русском языке. / Л.А. Новиков // М.: Изд-во «Русский язык», 1973. 35 с.
70. Нуриева Ф.Ш. «Нахдж ал-Фарадис» Махмуда ал-Булгари. / Ф.Ш. Нуриева. Казань: Изд-во «Фэн», 1999. — 208 с.
71. Одинцов В.В. Стилистика текста. / В.В. Одинцов. М.: Наука, 1980. -263с.
72. Пешковский А. М. Избранные труды / А. М. Пешковский. М.: Учпедгиз, 1959.-252 с.
73. Поварисов С.Ш. Система образных средств в художественной прозе Г.Ибрагимова. / С.Ш. Поварисов. Уфа: Изд-е Башкирского ун-та, 1980.-88 с.
74. Поварисов С.Ш. Поэтика художественной прозы Г.Ибрагимова. / С.Ш. Поварисов. Уфа, 1987. — 72 с.
75. Понамарева Т.В. Фразеологизмы в когнитивном и психолингвистическом экспериментах / Т.В. Понамарева // Теоретические и методологические проблемы современного гуманитарного знания: Материалы Всероссийской науч. конф.: Сб. ст. -М., 2001. -С. 53-58.
76. Рахматулаев Ш.У. Некотрые вопросы узбекской фразеологии: Автореф. дисс. . докт. филол. наук. / Ш.У. Рахматулаев. Ташкент, 1966.- 106 с.
77. Рузыкулова М. Идиоматика узбекского языка: Автореф. дисс. . канд. филол. наук./ М. Рузыкулова. Самарканд, 1966. — 22 с.
78. Сепир Э.«Язык» / цит.по кн: В.А. Звегинцев. История языкознания XIX-XX в.в. в очерках и извлечениях М., 1965. — С.78.
79. Скляровская Н.Г. Метафора в системе языка / Н.Г.Скляровская. -СПб.: Наука, 1993 С. 16.
80. Соколова Г.Г. К проблеме семантической многозначности / Г.Г. Соколова, С. Г.Сахадзе // В помощь изучающим иностранные языки: Сб. ст. -М. 1997.-С. 9-12.
81. Солодуб Ю.П. Лексикология и фразеология современного литературного языка / Ю.П. Солодуб. М.: Высшая школа, 1984. -360с.
82. Томашевский Б.В. Язык и стиль. / Б.В. Томашевский. Ленинград: Госфиниздат, 1952. — 32 с.
83. Тяпков И.В. К проблеме функционального сходства нейтрального и контрасептивного отрицания // Тождество и подобие. Сравнение иидентификация. М, 1990. — 374 с.
84. Уколова J1.E. Специфика драмы (системный аспект анализа). / Л.Е.Уколова. Днепропетровск: Изд-во ДГУ, 1991.-171 с.
85. Федосов И.А. Функционально-стилистическая дифференциация русской фразеологии / А.И. Федоров. — Госуниверситет Ростов-на-Дону. 1983.-211 с.
86. Фомина М.И. Современный русский язык. Лексикология. / М.И. Фомина. — Москва: «Высшая школа», 1983. — 335 с.
87. Фомина М.И. Современный русский язык. Лексикология. / М.И. Фомина. — Москва: «Высшая школа», 1990. 414 с.
88. Хайруллин М.Б. Проблемы развития лексической системы татарского литературного языка/ М.Б. Хайруллин. Казань: ИЯЛИ им. Ибрагимова АН, 2000. -256.
89. Холодов В.Н. За древними тайнами русского слова «и» тайны иных масштабов. / В.Н.Холодов. — Иваново, 1991.
90. Хуснутдинов А.А. Грамматика фразеологической единицы: Автореф. дисс. . д-ра филол. наук./ А.А. Хуснутдинов; Казанский гос. пед. инст.- Казань, 1996. 32 с.
91. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка/ Н.М. Шанский. -М.: Высшая школа, 1969.-231 с.
92. Шанский Н.М. Художественный текст под лингвистическим микроскопом. / Н.М. Шанский. Москва: «Просвещение», 1986. -159с.
93. Шафиков С. Г. Проблемы лексической семантики в свете языковых универсалий: Автореф. дисс. . канд. филол. наук/ С. Г. Шафиков; БГУ.-Уфа, 1998.- 117 с.
94. Швыдская. Л. И. Идиома или фразеологическая единица / Л. И.Швыдская // Проблемы, истоки, филология, культура. Вып. 3.: Сб. ст. -Магнитогорск, 1996. С. 331- 336.
95. Шмелев Д.Н. Современный русский язык. Лексика. / Д.Н. Шмелев. -Москва: «Просвещение», 1977.-335с.
96. Храпченко М.Б. Неиссякаемый источник. / М.Б. Храпченко // Вопросы литературы, 1979. -№1.- С. 112-115.
97. Юсупов Р.А. Лексико-фразеологические средства русского и татарского языков. / Р.А. Юсупов. Казань: Тат. кн. изд-во, 1980. -255с.
98. Юсупов Ф.Ю. Неличные формы глагола в диалектах татарского языка. / Ф.Ю. Юсупов. Казань, 1985.
99. Юсупова P.P. Лексико-семантические особенности устойчивых сочетаний в турецком языке/ P.P. Юсупова // Тюрко-монгольское языкознание и фольклористика: Сб. ст.- М.: Прогресс, 1960- С. 118-119.
100. Языковые процессы современной русской художественной литературы. Проза. Москва: Наука, 1977. — 336 с.
101. Литература на татарском языке
102. Абдуллин И.Г. Камал — диалог остасы. / И.Г. Абдуллин // Татар теле Иэм эдэбияты, Знче китап. ИЯЛИ, Казан, 1965. — Б. 34-45.
103. Абдуллин И. Г. Камал драмаларыныц теле. / И.Г.Абдуллин. -Казан, 1968.-123 б.
104. Абдуллина Р.С. Стилистика ьэм сейлэм культурасы мэсьэлэлэре./ Р.С. Абдуллина // «КамАЗ» газета.-кит. нэшр.: Яр Чаллы, 12 б.
105. Алпаров Г. Сайланма хезмэтлэр (Татар грамматикасы Ьэм гомуми тел белеме мэсьэлэлэре). / Г. Алпаров. Казан: Татгосиздат, 1945.-330 6.
106. Ахунжанова Л.Р. Татар телендэ экспрессив-эмоциональ кисэкчэлэр / Л.Р. Ахунжанова // Тел, эдэбият Ьэм халык и^аты мэсьэлэлэре. Казан: Фикер, 2000. — 272 б.
107. Ахунжанов Г.Х. Образлы фразеологик эйтелмэлэрнец стилистикузенчэлеклэре турында: Филология фэннэре кандидаты . дисс. /Г.Х. Ахунжанов; КГУ им. В.И.Ленина Казан, 1962. — 317 б.
108. Ахунжанов Г.Х. Ацлатмалы идиома сузлеген эшлэу принциплары. Лексика и стилистика татарского языка /Г.Х.Ахунжанов. -Казань, 1982.-Б.40.
109. Ахунжанов Г.Х. Татар теленец идиомалары / Г.Х. Ахунжанов. -Казан: Тат. кит. нэшр. 1972. — 118 б.
110. Эхэтов Г.Х. Татар телендэ фразеологик эйтелмэлэр: Филология фэннэре кандидаты . дисс. / Г.Х. Эхэтов; КГУ им. В.И.Ленина -Казан, 1954.-307 б.
111. Эхэтов Г.Х. Хэзерге татар теленец лексикасы. / Г.Х. Эхэтов. -Уфа, 1975.-1316.
112. Эхэтов Г. Татар теленец фразеологик эйтелмэлэр сузлеге /Г.Х.Эхэтов. Казан: Тат. кит. нэшр., 1981. — 176 б.
113. Эхэтов Г. Хэзерге татар теленец лексикологиясе/ Г.Х. Эхэтов — Казан: Тат. кит. нэшр., 1979. 132 б.
114. Эхэтов Г. Татар теленец лексискасы/ Г.Х. Эхэтов. Казан: Тат. кит. нэшр., 1995. — 93 б.
115. Эхэтов Г.Х. Татар диалектологиясе./ Г.Х. Эхэтов. Казан: Тат. кит. нэшр., 1984. — 215 б.
116. Эхмэдуллин А.Г. Хэзерге татар драматургиясенец жанр Иэм стиль узенчэлеклэре/ А.Г. Эхмэдуллин // Метод, стиль, жанр. Казан: Тат.кит.нэшр., 1976. — 118 б.
117. Бэдигъ X. Татар теле грамматикасы дэреслеге. / X. Бэдигъ. -Казан: Татиздат, 1931. 37 б.
118. Бэйрэмова Л. Русча-татарча тематик фразеологик сузлек /Л.Бэйрэмова. Казан: Тат. кит. нэшр., 1991.
119. Бэширова И. Суз белэн сурэт ясау. / И. Бэширова. Казан: Тат. кит. нэшр., 1974. — 176 б.
120. Бэширова И.Б. XIX гасыр ахыры XX йез башы татар эдэби теле: исем категориялэре Ьэм фигыль наклонениелэрендэ эдэби норма, норма вариантлыгы Ьэм функциональ-семантик вариантлылык / И.Б. Бэширова. — Казан: КДТУ нэшр., 1999. — 576 б.
121. Бэширова И.Б. XIX йоз татар прозасында эдэби тел нормалары / И.Б. Бэширова // Старотатарский литературный язык: исследования и тексты. Казань, 1991.-С. 98-103.
122. Вэлиуллина З.М., Зиннэтуллина К.З., Сэгыйтов М.Э. Хэзерге татар эдэби теле морфологиясе / З.М. Вэлиуллина, К.З. Зиннэтуллина, М.Э. Сэгыйтов. Казан, 1972. — 206 б.
123. Ибраьимов С.М. Татар телендэ аналитик тозелмэлэр /С.М.Ибраьимов. Казан, тат. кит. нэшр., 1964. — 131 б.1. W О
124. Иосопов X. Башкорт теленен; фразеологияьы / X. Иосопов. Уфа, 1963.- 3276.
125. Камалов Б. Мирхэйдэр Фэйзи (Мирхэйдэр Фэйзинен; тормыш Ьэм ижат юлы турында) / Б. Камалов. Казан: Тат.кит.нэшр., 1987. — 160 б.
126. Киекбаев Ж.Г. Хэзерге башкорт теленен; лексикаьы ьэм фразеологияы. / Ж.Г. Киекбаев. бфэ, 1966. — 280 б.
127. Курбатов X. Татар теленен; лингвистик стилистикасы ьэм поэтикасы / X. Курбатов. Казан: Мэгэриф, 2002. — 199 б.
128. Курбатов Х.Р. Хэзерге татар эдэби теленец стилистик системасы / Х.Р. Курбатов. Казан: Тат. кит. нэшр., 1971. — 192 б.
129. Мэхмутова JI. Татар теле фразеологиясе, мэкаль ьэм эйтемнэре / JI. Мэхмутова. Казан: Тат. кит. нэшр., 1957.-150 б.
130. Мирхэйдэр Фэйзи шэхси архивыньщ тасвирламасы /Тез. Д.Г.Абдуллина. Казан: Казан ун-ты нэшр., 1988. — 150 б.
131. Мостафина Ф. Лексик ьэм синтаксик фразеологизмнар арасында менэсэбэт/ Ф. Мостафина // Мэгэриф.- Казан, 2000. №3. — Б. 20-25.
132. Мостафина Ф. Лексик ьэм синтаксик фразеологизмнар арасындаменэсэбэт/ Ф. Мостафина // Мэгэриф.- Казан, 2000. №4. — Б. 22-24.
133. Мехэммэдиев М.Г. Ш.Камал прозасыныц теле /М.Г.Мехэммэдиев. Казан: СССР ФА КФ0 Г.ИбраЬимов ис. тел, эдэбият Ьэм тарих институты, 1991. — 135 б.
134. Надиров И. Моцга бай ия^ат / И. Надиров // Социалистик Татарстан. Казан, 1981. — 11 ай.
135. Нуриев Г.С. М. Фэйзинец «Галиябану» драмасы микропоэтикасы / Г. С. Нуриев // Фэн Ьэм мэктэп. Яр.Чаллы, 1998. -№ 1,2, 3.-Б. 105107; Б. 105-108; Б. 99-103.
136. Нуриев Г.С. Татар драматургиясенец лингвистик поэтикасы /Г.С.Нуриев. Казан: «Печатный двор» нэшрияты, 2002. — 323 б.
137. Нуруллин И.З. Образлар деньясында. / И.З. Нуруллин. Казан: Тат. кит. нэшр., 1964.-Б. 133-139.
138. Нуруллин И.З. XX йез башы татар эдэбияты. / И.З. Нуруллин. -Казан: Тат. кит. нэшр., 1982. 283 б.
139. Поварисов С.Ш. Тел куцелцец кезгесе. / С.Ш. Поварисов.— Казан: Тат. кит.нэшр., 1982. — 159 б.
140. Поварисов С.Ш. Татар телендэ чагыштырулар (Лексик-грамматик ьэм стилистик планда). / С. Ш. Поварисов. Уфа, 1996. -1196.
141. Рамазанов Ш.А. Татар теле буенча очерклар/ Ш.А. Рамазанов. -Казан: Таткнигоиздат, 1954.-200 б.
142. Русча-татарча фразеологик сузлек. / Тезучелэре Борьанова Н., Мэхмутова Л. -Казан: Тат. кит. нэшр., 1982.- 1786.
143. Сафиуллина Ф.С. Суз иясе белэн йери. / Ф.С. Сафиуллина. -Казан: Тат. кит. нэшр., 1985. — 197 б.
144. Саттаров Г.Ф. Татар антропонимикасы. / Г.Ф. Саттаров. Казан: Тат. кит. нэшр., 1990. — 438 б.
145. Татар грамматикасы: Т.1. -Москва- Казань: Инсан Фикер, 1998.510 6.
146. Татар грамматикасы: Т.2.- Казань: Татарское кн. изд., 1993. -4426.
147. Татар грамматикасы: Т.З. Москва- Казань: Инсан Фикер, 1999. -5106.
148. Тумашева Д.Г. Хэзерге татар эдэби теле. Морфология: Югары уку йортлары студентлары очен ярдэмлек / Д.Г. Тумашева- Казан, 1997.
149. Фэйзуллин И. «Сэрвиназ» ничек язылган? / И. Фэйзуллин // Социалистик Татарстан. Казан, 1981, 11 ай.
150. Хайруллин М.Б. Проблемы развития лексической системы татарского литературного языка/ М.Б. Хайруллин.- Казань: ИЯЛИ им. Ибрагимова АН, 2000. -25 б.
151. Хаков В.Х. Татар эдэби теленец совет чорында усеше (20-30 еллар)/ В.Х. Хаков. Казан: Казан ун-ты нэшр., 1985. — 150 б.
152. Хаков В.Х. Татар теле стилистикасына кереш /В.Х. Хаков. — Казан: КДУ нэшр., 1963.-167 б.
153. Хаков В.Х. Татар эдэби теле тарихы буенча очерклар. / В.Х. Хаков. Казан: КДУ нэшрияты, 1965. — 120 б.
154. Хаков В.Х. Татар милли эдэби теле формалашу чорында драма эсэрлэренец теле / В.Х. Хаков // Тат. тел бел. Китап 3. Казан: КДУ нэшр., 1969.-Б. 49-83.
155. Хаков В.Х. Стилистика Иэм суз сэнгате / В.Х. Хаков Казан: Тат. кит. нэшр., 1979. — 158 б.
156. Хаков В.Х. Татар эдэби теленец совет чорында усеше/ В.Х.Хаков.- Казан: КДУ нэшрияты, 1985.- 152 б.
157. Хаков В.Х. Татар эдэби теле тарихы. / В.Х. Хаков. Казан: КДУ нэшрияты, 1993. — 324 б.
158. Хаков В.Х. Татар эдэби теле (стилистика)./ В.Х. Хаков. -Казан:
159. Тат. кит. нэшр., 1999. 304 б.
160. Ханзафаров Н. Мирхэйдэр Фэйзи Ьэм инкыйлап./ Н. Ханзафаров // Мэдэни ж;омга. 2001, 12 ай.
161. Хисамова Ф.М. Хэзерге татар эдэби телендэ сыйфат фигыльлэр: Филология фэннэре кандидаты.дис. / Ф.М. Хисамова. Казан, 1970. -242 б.1. СЛОВАРИ
162. Арабско-татарско-русский словарь/ К.З. Хамзин, М.И. Махмутов, Г.Ш. Сайфуллин. Казань: Тат. кн. изд-во, 1965. — 853с.
163. Исэнбэт Н. Татар теленец фразеологик сузлеге 1989-1990. 2 томда/ Н. Исэнбэт.- Казан: Тат. кит. нэшр. — Т.1, 1989. — 495 б.
164. Исэнбэт Н. Татар теленец фразеологик сузлеге 1989-1990. — 2 томда/ Н. Исэнбэт.- Казан: Тат. кит. нэшр. -Т. 2, 1990. 365 б.
165. Русча-татарча фразеологик сузлек. / Н. Борьанова, Л. Мэхмутова.- Казан: Тат. кит. нэшр., 1982.- 178 б.
166. Татар теленец ацлатмалы сузлеге. 3 томда. Казан: Тат. кит. нэшр. Т.1, 1977.-475 б.; Т.2, 1979.-726 б.; Т. 3 том, 1981.-832 б.
167. Татарча-русча фразеологик сузлек / Ф.С. Сафиуллина. Казан: Мэгариф, 2001.-335 6.1. ИСТОЧНИКИ
168. Фэйзи М. Адашкан куцел. Сайланма эсэрлэр / М.Фэйзи. Казан: Таткнигоиздат, 1957. Т.2. — Б. 209-277.
169. Фэйзи М. Ак калфак. Татар классик драматургиясе. Г.Камал. /М.Фэйзи. Казан: Тарих, 2004. — Б. 317-363.
170. Фэйзи М. Асылъяр. Татар классик драматургиясе. Г.Камал. /М.Фэйзи. Казан: Тарих, 2004. — Б. 381-462.
171. Фэйзи М. Кэкре каен.Сайланма эсэрлэр / М.Фэйзи. Казан:
172. Таткнигоиздат, 1957. Т.2. Б. 279-285.
173. Фэйзи М. Кызыл йолдыз. Сайланма эсэрлэр / М.Фэйзи. Казан: Таткнигоиздат, 1957. Т.2. — Б. 85-162.
174. Фэйзи М. Яшьлэр алдатмыйлар. Татар классик драматургиясе. Г.Камал. / М. Фэйзи. Казан: Тарих, 2004. — Б. 364-380.
www.dissercat.com
Фәйзи Җәүдәт Харис улы (Җәүдәт Фәйзи) – композитор
Композитор Фәйзи Җәүдәт Харис улы (Җәүдәт Фәйзи) яңа җырлар циклы
өчен 1966 елда Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге белән бүләкләнә.
Җәүдәт Фәйзи
(1910-1973)
Җәүдәт Фәйзи – татар музыка сәнгатенең күренекле вәкилләреннән берсе, төрле жанрларда иҗат иткән киң колачлы композитор.
Җәүдәт Харис улы Фәйзи (Фәйзуллин) 1910 елның 4 гыйнварында Оренбург
шәһәрендә укытучы гаиләсендә туган. Башлангыч музыкаль белемне шул ук
шәһәрдә музыка мәктәбендә ала. 15 яшендә «Яшьләр» дигән драма яза.
1925 елда Җ.Фәйзиләр гаиләсе Казанга күчеп килә. Урта мәктәпне
тәмамлагач, Җәүдәт Фәйзи Түбән Новгород якларындагы Ишә авылында
укытучы булып эшли.
1929-1933 елларда Казан дәүләт университетының юридик факультетында укый.
1934 елда Мәскәү консерваториясе каршында Татар опера студиясе ачылгач,
Фәйзи студиянең уку-укыту бүлеге мөдире итеп җибәрелә. Административ
оештыру эшләре белән бергә, ул биредә Б.Шехтердан композиция классында
дәресләр ала, шулай ук Г.Литинскийның консультацияләреннән файдалана.
1938 елда Җ.Фәйзи Казанга кайта. Биредә ул музыка һәм җәмәгать
эшләрендә актив катнашып, радиокомитетта музыка редакторы, Татар дәүләт
академия театрында музыка бүлеге мөдире, Татарстан филармониясенең
директоры һәм сәнгать җитәкчесе булып эшли.
«Ташкыннар» (Т.Гыйззәт), «Шәмсекамәр» (М.Әблиев), «Хуҗа Насретдин»
(Н.Исәнбәт) спектакльләренә язган көйләре тамашачылар тарафыннан җылы
кабул ителә, иҗатының офыкларын киңәйтә.
Җ.Фәйзи музыкаль комедия жанрын үстерүгә күп көч куя. Аның «Башмагым»
музыкаль комедиясе илебезнең күп кенә сәхнәләрендә уйнала. Шулай ук ул
«Акчарлаклар», «Идел буенда» драмаларына да көйләр яза, Гадел Кутуйның
«Тапшырылмаган хатлар» повесте буенча опера иҗат итә.
Җ.Фәйзи иҗатының иң күренекле һәм үзенчәлекле өлкәсе – җырлар. Аларның саны ике йөзгә якын.
Җ.Фәйзи бик еш авылларга, районнарга чыгып, халык җырларын, уеннарын
язып йөри һәм шул җырларны, уеннарны бергә туплап 1971 елда китап итеп
бастырып чыгара.
Музыкаль сәнгать өлкәсендәге эшчәнлеге өчен ул Татарстанның һәм
Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстанның халык артисты
дигән исемнәргә, шулай ук республикабызның Г.Тукай исемендәге Дәүләт
премиясенә лаек була.
Җәүдәт Фәйзи 1973 елның 2 маенда вафат була.
gabdullatukay.ru
|
Дуслар белән уртаклашырга Хаталар төзәтү Әгәр дә сез орфографик хата тапсагыз, хаталы сүзне тычкан ярдәмендә билгеләгез һәм Ctrl+Enter төймәләренә басыгыз. |
Әхмәт Фәйзи (Әхмәт Әхмәтсафа улы Фәйзуллин) 1903 елның 11 мартында Уфа шәһәрендәге вак һөнәрче-итек тегүче гаиләсендә туа. 1911-1915 елларда мәдрәсәдә, 1915-1917 елларда рус-татар мәктәбендә, 1917-1921 елларда татар гимназиясендә укыган чорда беренче шигырьләрен яза. Гимназиядән соң ул Оренбургтагы Шәрык институтына укырга керә, әмма 21 нче елгы ачлык аркасында укуын тәмамламыйча, Урта Азиягә китеп, анда 1924 елга кадәр төрле эшләрдә эшләп, 1924 елда яңадан Уфага кайта. Шул ук елны Донбасска шахтерлар арасына китә, анда берничә ел балалар укыта һәм культура-агарту эшләре башкара. 1928-1930 елларда Ә. Фәйзи Мәскәү, Казан, Арча якларында мәгариф системасында һәм матбугатта эшли, 1931 елны бөтенләйгә Мәскәүгә күчеп, шунда яшәп иҗат итә. 1934 елда ул СССР Язучылар союзына кабул ителә. Ә. Фәйзи үзе теләп Бөек Ватан сугышына китә, фронт газеталарында эшли. Ә. Фәйзинең үзенчәлекле поэзиясе, проза һәм драматургия өлкәсендәге әсәрләре татар әдәбияты тарихында күренекле урын тоталар. Лирик геройның монологы рәвешендә язылып, социалистик тормыш шартларында яңа кеше туу процессы, аның рухи дөньясындагы каршылыклы эволюцияне, көрәш кискенлеген фәлсәфи тирәнлек, эпик киңлек белән, сәнгатьчә үтемле итеп тасвирлаган «Флейталар» поэмасы гомумән татар совет поэзиясенең утызынчы еллардагы мөһим казанышларыннан берсе булып исәпләнә. Әдип 1958 елның 11 августында Мәскәүдә вафат була. |
shigriyat.ru
Әхмәт Фәйзи | Әдәбият вики
Әхмәт Фәйзи (Әхмәт Фәез, Әхмәт Әхмәтсафа улы Фәйзуллин) — күренекле татар совет язучысы.
1903 елның 11 мартында Уфа шәһәрендә вак һөнәрче (итек тегүче) гаиләсендә дөньяга килә. Аның әтисе үз заманы өчең шактый алдынгы карашлы кеше була: өенә газета-журналлар алдыра, китаплар укырга ярата. Башта Әхмәт мәдрәсәдә (1911—1915) укый, аннары Уфадагы рус» татар мәктәбендә (1915—1917) һәм революциядән соң, 1917—1921 елларда, татар гимназиясендә (урта мәктәптә) белем ала. Мәктәптә һәм гимназиядә укыган елларында үзенең беренче өйрәнчек шигырьләрен һәм пьесаларын яза. Шундыйлардан берсе — «Матурлык дөньясында» (1920) исемле бер пәрдәлек комедия, Уфа, Оренбург сәхнәләрендә куелып, матбугатта уңай бәя ала һәм соңыннан әдипнең томнарына да кертелә.
Урта мәктәпне тәмамлагач, Ә. Фәйзине Оренбургтагы Шәрекъ институтына укырга җибәрәләр. Шунда ул яшь татар язучылары түгәрәге эшенә актив катнаша, беренче тапкыр М. Җәлил белән очраша һәм дуслаша. Ләкин 1921—1922 еллардагы ачлык афәте Ә. Фәйзигә институтны тәмамларга мөмкинлек бирми: 1922 елның декабрендә ул, укуын ташлап, Урта Азиягә китәргә мәҗбүр була һәм 1924 елга кадәр Төркмәнстан кышлакларында һәм шәһәрләрендә укытучы, һәвәскәр театр артисты булып йөри. 1924 елда яңадан Уфага кайтып, уку-һөнәр мәктәбендә (патронатта) сигез ай тәрбияче һәм укыту бүлеге мөдире вазифаларын башкара.
1924 елның ахырыннан башлап, Ә. Фәйзи берничә ел Донбасста татар шахтерлары арасында укыту һәм культура-агарту эшләре алып бара. 1928—1930 еллар арасында Ә. Фәйзи Мәскәү, Казан шәһәрләрендә, Татарстанның Арча төбәгендә матбугат һәм мәгариф системасында эшли, ә 1931 елда Мәскәүгә күчеп, шуннан соңгы гомеренең күп өлешен профессиональ язучы сыйфатында башкалада яшәп уздыра. Бөек Ватан сугышы башлангач, Ә. Фәйзи Мәскәүдәге Әдәбият институтының өченче курсыннан үзе теләп фронтка китә һәм Волхов, Карелия, Дүртенче Украина фронтларында чыккан газеталарда хәрби корреспондент булып хезмәт итә.
Иҗат юлын 1916 елда Тукай, Гафури поэзиясе тәэсирендә шигырьләр язудан башлаган Ә. Фәйзи сугышка кадәрге чорда ук үзен матур әдәбиятның төрле жанрларында актив эшләүче күпкырлы талант иясе итеп таныта. Аның иҗат уңышлары беренче нәүбәттә поэзия жанры белән бәйле. Ул — татар поэзиясендә интеллектуаль шигырь традицияләрен үстерүгә һәм баетуга күп хезмәт куйган шагыйрь. Ил һәм халык язмышы белән даими янып яшәү, тормыштагы социаль үзгәрешләрнең, яңалыкларның эчке мәгънәсен, юнәлешен нечкә сиземләү шагыйрьгә заман рухын, аның төп иҗтимагый һәм әхлакый проблемаларын дөрес тотып алырга һәм аларны үз әсәрләрендә киң поэтик гомумиләштерүләр белән тасвирларга мөмкинлек бирә. Аның поэзиясе заман сулышын тирән тойган, социаль яңгырашлы, публицистик рухлы сугышчан поэзия булып формалаша. «Яңа жырлар», «Көрәш бара», «Чор турында җыр», «Эзләр», «Давыл җыры», «Дулкыннар ни сөйлиләр?» кебек җыентыкларындагы лирик һәм публицистик шигырьләрендә, «Өермәләр» (1925), «Миллион Зиннәт» (1927), «Флейталар» (1933), «Дала һәм кеше» (1933), «Кара таш ник дәшми» (1940), «Туу сулышы» (1943) кебек поэмалары һәм балладаларында бу хасиятләр бик ачык төсмерләнәләр. Лирик геройның монологы рәвешендә язылып, социалистик тормыш шартларында яңа кеше туу процессы, аның рухи дөньясындагы каршылыклы эволюцияне, көрәш кискенлеген фәлсәфи тирәнлек, эпик киңлек белән, сәнгатьчә үтемле итеп тасвирлаган «Флейталар» поэмасы гомумән татар совет поэзиясенең утызынчы еллардагы мөһим казанышларыннан берсе булып исәпләнә.
Ә. Фәйзи поэзиясендә юмор-сатира да зур урын били. Мондый төр әсәрләрендә ул, карикатура, пародия, шарж, эпиграмма кебек сатирик типиклаштыру алымнарыннан оста файдаланып, бюрократлык, кода-кодагыйлык, принципсызлык, мещанлык күренешләреннән усал көлә, фашизм, империализм дөньясын, яңа сугыш ачарга җыенучыларны фаш итә. Ә. Фәйзи — күп санлы сәхнә әсәрләре авторы. Иҗатының башлангыч чорында ул нигездә кече күләмле, тормышның агымдагы актуаль мәсьәләләренә багышланган, агитацион эчтәлекле пьесалар язу белән мавыга. Әдипнең лҗат мирасында шундый характердагы ике дистәдән артык пьеса бар. Үз вакытында алар Уфа, Оренбург, Мәскәү, Донбасстагы клуб сәхнәләрендә уцыш белән барганнар һәм массаны яңа рухта тәрбияләү эшендә көчле генә сәнгать чарасы булып хезмәт иткәннәр. Утызынчы еллардан башлап, Ә. Фәйзинең драматургия өлкәсендәге иҗат эшчәнлеге тематик һәм жанр ягыннан тагын да төрлеләнә төшә. Ул күп кенә комедияләр («Каеннар яфрак ярганда», «Беренче елмаю», «Шәмгун Тавысов» һ. б.), сатирик пьесалар («Төтен», «Түрәкәй»), тарихи-биографик драмалар («Тукай», «Пугачев Казанда») иҗат итә, театр сәнгатенең синтетик төрләрен (музыкаль комедия, опера, балет) үзләштерү юлында уңышлы адымнар ясый. 1939 елны Татар дәүләт опера һәм балет театры үзенең беренче сезонын Н. Җиһановның Ә. Фәйзи либреттосына язылган «Качкын» операсы белән ачып җибәрә. Опера Казан, Мәскәү, Ленинград театрларында гына түгел, Франция, Канада кебек чит ил сәхнәләрендә дә зур уңыш казана. Н. Җиһановның «Җәлил», М. Мозаффаровның «Зөлхәбирә» опералары, Р. Гобәйдуллинның «Кисекбаш» балеты шулай ук Ә. Фәйзи либреттосына таянып язылганнар. Ватан сугышы чорында әдип композитор Җәүдәт Фәйзи белән иҗади берлектә «Акчарлаклар» исемле музыкаль комедиясен (беренче вариантын) тәмамлый, ә 1947 елда аны театр өчен яңабаштан үзгәртеп эшли.
Сугыштан соңгы елларда Ә. Фәйзи, драматургия өлкәсендәге эзләнүләрен дәвам итеп, әхлак мәсьәләләренә багышланган «Отышлы кияү» (1947), «Күршеләр» (1951), «Сәйдә апа» (1955) комедияләрен һәм «Рәүфә» (1957) исемле психологик драмасын яза. Театр сәнгате өлкәсендәге хезмәтләре өчен Ә. Фәйзи Татарстан АССРньщ (1953) һәм РСФСРның (1957) атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исемгә лаек була. Ә. Фәйзинең сугыштан соңгы иҗатында «Тукай» романы үзенә аерым урын били. Ике китап итеп уйланылган бу эпопеяне әдип 1947 елда яза башлый һәм беренче китабын 1950 елда тәмамлый. Шул ук елны роман «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналында, ә 1952 елны Казанда аерым басма булып чыга. 1956 елда әсәрнең автор тарафыннан төзәтелгән икенче басмасы дөнья күрә. Тиз арада ул русчага тәрҗемә ителеп» берничә тапкыр рус телендә, аннары казакъ, үзбәк һәм болгар телләрендә дә басыла.
Халык шагыйре бөек Тукайның балалык һәм Җаек чоры биографиясен халык тормышы һәм язмышы белән тыгыз бәйләп, олы тарихи вакыйгалар фонында тасвирлаган бу романы өчен Ә. Фәйзи 1958 елда, язучылардан беренче буларак, Татарстан АССРның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе белән бүләкләнде. Ә. Фәйзи — әдәбият белеме, әдәби тәнкыйть, публицистика өлкәсендә бай мирас калдырган язучыларның берсе («Әдипнең эрудициясе» җыентыгы, 1973). Ул шулай ук сатирик хикәяләр («Каен себеркесе» җыентыгы, 1958),. киносценарийлар («Тукай», «Тарих рычагы», «Пәйгамбәр Әюп һәм итекче Сафа», «Совет Татарстаны» һ. б.), балалар өчен тезмә һәм чәчмә әсәрләр («Бал корты», «Ак аю», «Тискәре Ишми», «Аучы Мәргән белән Болан кыз әкияте» Һ. б.) һәм әдәби тәрҗемәләр авторы буларак та билгеле. Аерым алганда, әдип А. Пушкинның «Борис Годунов» трагедиясен (1937), «Братья Разбойники» («Юлбасар туганнар», 1937) поэмасын, Н. Гогольнең «Тарас Бульба» повестен (1953), Т. Шевченко, В. Маяковский, А. Барто һәм башка Шагыйрьләрнең күп кенә әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итте.
Ә. Фәйзи 1958 елның 11 августында вафат була. Ул 1934 елдан СССР Язучылар берлеге әгъзасы була.
tt.adabiyat.wikia.com
Хәния Фәрхинең тормыш юлы: җырчының биографиясеннән 14 факт
Хәния Фәрхи катлаулы тормыш юлы үткән шәхес. Интертат электрон газетасы аның биографиясенә күзәтү ясый.
Хәния Фәрхинең тормыш юлы
Репрессия корбаннары
Хәния Фәрхинең әти-әнисе фаҗигале язмышлы. Аларның әти-әниләре, ягъни, Хәниянең әби-бабайлары колхоз рәисе булып эшләгән була. Алар 1937 елда репрессияләнә һәм Хәниянең әнисе дә, әтисе дә яшьли ятим калалар. “Бала чагында үпкәм зур иде, без ярлы яшәдек, әти-әни алты баланы күтәрде”, — дип сөйли Хәния.
Әнисе Фәния
17 яшеннән – мөстәкыйль тормышта
Хәния 17 яшендә туган авылыннан Мәскәүгә китә. Юлга акчаны әниләре күтәрә. Ул бу вакытта җырчы булырмын дип уйламый.
Хәния Фәрхинең беренче профессиясе
Хәния Фәрхи беренче профессиясе буенча “ровничница”, ягъни текстиль предприятиесендә тупас эрләнгән җеп, катмаган калын җеп әзерләүче кеше. Ни өчен Мәскәүгә текстиль училищесына керүен ул: “Анда тулай торакта урын, аена 30 сум стипендия бирәләр һәм көнгә бер тапкыр ашаталар иде”, — дип аңлата.
Гәрәй Рәхим фатихасы
Текстиль институтында укыганда параллель рәвештә музыкаль училищега укырга керә һәм Пятницкий исемендәге рус хорында җырлый. Мәскәүгә килгән татар артистлары белән очрашуларның берсендә, бөтен кыюлыгын җыеп, татарча җырлый. Очраклы рәвештә, тамашачыларның берсе шушы җырның авторы – шагыйрь Гәрәй Рәхим булып чыга. “Хәния, Казанга кил, син бик талантлы кыз!”- ди ул аңа. Хәния шушы мөрәҗәгатькә бик зур әһәмият бирүен, шушылай әйтүне үзенә зур ышаныч күрсәтү итеп кабул итә. Һәм музыкаль училищега укырга керү нияте белән Казанга кайта.
Театр училищесында уку
Музыкаль училищега соңга калу сәбәпле, Хәния театр училищесына укырга керә. Тулай торак булмау сәбәпле, ул хәтта берничә тапкыр вокзалда кунарга мәҗбүр була. Аның укытучылары — Шамил Бариев, Роберт Батулла, Гөлсем Исәнгулова, Фирдәүс Әхтәмова.
Беренче ире
Хәния кияүгә чыга, Хәния Галиева буларак, Тинчурин театрында эшли. Кызы Алияне таба. Шуннан соң тормышында авыр чак башлана – аны эшеннән кыскарталар, иреннән аерыла.
“Бәйрәм” ансамбле
Дусты тәкъдиме буенча, Мәскәү өлкә филармониясендә концертлар алып баручы була. “Бәйрәм” ансамбле белән гастрольләргә чыгып китә, шунда җырлый башлый.
Югалтулар
2000 елда Хәния Фәрхи берьюлы ике югалту кичерә – аның олы абыйсын машина бәреп китә, икенче абыйсын үтерәләр.
Абыйсы Тимергалинең Питрәч юлында автоһәлакәттә үлгән урынында
Хәния Фәрхи псевдонимы
Хәния беренче концертларының афишасына кыз фамилиясен яза: Хәния Халидуллина. Бу әйбер аның беренче иренең ачуын чыгара. “Төргәкләнггән афиша белән мине кыйнады. Ә элек афишаларны калын кәгазьдә бастыралар иде”, — дип сөйли ул. Ул әтисе Фәрхелисламнан исеменнән кыскартып, Фәрхи псевдонимы ала, моны әтисенә хөрмәте зур булуы белән аңлата. Хәния Фәрхи – татар җырчылары арасында псевдоним алган беренче җырчы.
Габделхәй Биктаһиров
“Бәйрәм” төркемендә җырчы да, директор да, бухгалтер да булып эшләгәндә Габделхәй Биктаһиров белән таныша һәм, кияүгә чыгып, Чаллыга күченеп китә. Бу Габделхәйнең дә, Хәниянең дә икенче никахы. Җырчы профессиясен ташларга уйлый, әмма киресенчә килеп чыга. Аның беренче альбомы зур популярлык казана, ире Габделхәй, үз эшен – Чаллы предприятиесендәге баш инженерлык вазифасын ташлап, Хәниянең директоры һәм продюссерына әйләнә. Хәния Фәрхи үзе дә Хәния Фәрхи – Биктаһирова буларак чыгыш ясый башлый.
Хәния Фәрхинең гомеренә берничә тапкыр куркыныч яный
Хәния Фәрхи берничә тапкыр операция кичерә. 1999 елда аның аягына операция ясыйлар. 2007 елда ире Габделхай белән юл һәлакәтенә юлыга. 2012 елның декабрендә егылып, башын бәрә, инсульт кичерә. Хәния Фәрхинең башына 4 сәгать буе операция ясыйлар. Операция ясаучы табиблар аңа паралич булыр дип фаразлыйлар, әмма, бәхеткә каршы, барысы да уңышлы уза. “Табиблар “күлмәктә тугансың икән”, диделәр. “Минем әтием 80 гә кадәр яшәде, әни 83кә җитте, әле дә безнең белән идарә итә”, — дип сөйли ул.
Кызыклы очраклылык
Хәния Фәрхинең һәм иренең туган көннәре арасында ике генә көн аерма – берсе 30 майда, икенчесе 1 июньдә. Быел бу көннәр арасында да тагын бер истәлекле дата барлыкка килә – 31 майда олы кызы Алия улы Рамазанны таба. Рамазан Хәния Фәрхинең беренче ир бала оныгы.
2010 елда сәхнәдән китеп, авыл хатын-кызларына ярдәм итү буенча психологик үзәк һәм матурлык салоны ачу идеясен уйлап йөри. Ире белән бина да сатып алалар. Әмма… “сәхнә җибәрмәде”, — дип сөйли ул соңыннан.
Хәниянең хыялы
“Вечерняя Казань” газетасы язуынча, “Бәйрәм” ансамбле артистларының берсе Хәниянең хыялын сөйләгән. “Туган ягыңда үлсәң яхшы булыр иде. Әмма мине Казанда күмәргә кирәк. Казандагы кебек мине бер җирдә дә яратмыйлар!”
Хәния – бәхетле җырчы
Хәния Фәрхи һәрвакыт үзенең бик бәхетле җырчы булуын әйтеп килә. Моны ул “Аллаһы Тәгаләнең бүләге” дип атый. “Мин һәрвакыт тулы заллар җыям, мин ничә еллар сәхнәдә, бу артист өчен искиткеч зур бәхет”, — ди ул.
Хәния Фәрхинең биографиясе
(Биктаһирова Хәния Фәрхелислам кызы, русча Биктагирова Хания Фархлисламовна)
Кыз фамилиясе Халидуллина
Әтисе Фәрхелислам, әнисе Фәния
1960 елның 30 маенда Башкортстан республикасы Тәтешле районы Үрге Сәләй авылында туган. Күрше Бәдрәш авылындагы мәктәптә укый.
Мәктәптән соң текстиль училищесында, соңрак текстиль институтында инженер технолог булырга укый. 4 ел театрда эшли. Мәскәүдәге Ипполитов-Иванов исемендәге музыка институтында белем ала.
Казанда театр училищесында укый. Тинчурин театрында эшли. Аннары Мәскәүгә китә. Соңрак филармониядә укый, укыганда композитор Рифкат Сәйфетдинов оештырган “Бәйрәм” ансамблендә җырлый башлый.
Мактаулы исемнәре: Татарстанның халык артисты (2000), Башкортстанның халык артисты
Хәния Фәрхинең гаилә хәле:
Ире Габделхәй Биктаһиров, кызлары Алия (кияүдә), Алсу (кияүдә), оныклары Әминә, Ясминә, Рамазан
Хәния Фәрхинең җырлары:
“Әлдермешкә кайтам әле”, “Кышкы чия”, “Үпкәләсәң әйдә үпкәлә”, “Ышан бары йөрәк авазына” , “Гомерләрне үлмәс җыр итик”, “Мәңгелек ярым син”, “Кунак егет”, “Балам”, “Баламның балалары”, “Зәңгәр чәчәк”, “Аңлыйсыңмы?”, “Утыр әле әнкәй яннарыма”, “Онытылр димә”, “Соңгы сөю”, “Авыл киче”, “Хәбәр сал җилләргә”, “Син дөньяда яши дисәләр”, “Сахраларга чыксаң”, “Балаларга фатиха” , “Гомерләр зая узмасын”, “Казан кичләре”, “Соңгы тукталышта”, “Казансу”, “Әйләнеп кайттым яңадан”, “Әрәмәдә карама”, “Туган як”, “Элмәлек”, “Тиңнәр кирәк яшәргә”, “Гомер көзем”, “Питрәч”, “Мәңгелек ярым син”, “Сагынырсың әле”, “Утлы чәчәк”, “Соңгы ялкын”, “Бәхетем син минем”, “Сары төнбоек”.
15 Алтын Барс премиясе лауреаты
Казанның Бауман урамында “Йолдызлар аллеясында” исемле йолдызы урын алган.
«Вечерняя Казань», «Вечерние Челны» газеталарындагы, kazan-news.ru, tatmsk.tatarstan.ru сайтларындагы мәгълүматлар файдаланылды.
Хәния Фәрхинең җырларын «Интертат» сайтында тыңларга мөмкин. Җырчы белән Камал театрында хушлашу чарасыннан һәм Яңа Бистә зиратыннан фоторепортажлар белән сылтама аша танышырга мөмкин.
Фотолар Хәния Фәрхинең социаль челтәрдәге аккаунтыннан алынды.
intertat.tatar
|
adiplar.belem.ru